Je hoeft er niet in te geloven: Grote dynamiek in het religieus erfgoed de komende jaren

Een terugblik op alle kerkenvisies van de afgelopen vijf jaar levert veel informatie op, maar een echt concreet actieplan blijft uit. De komende jaren komen er honderden kerken per jaar leeg te staan en nog eens een zelfde aantal zoekt naar aanvullende functies en/of een bredere maatschappelijke inzetbaarheid. Daar is veel kennis en geld voor nodig, wat niet door de erfgoedsector alleen kan worden opgebracht. Peter Oussoren, partner van erfgoed adviesbureau COUP, pleit voor een grotere gezamenlijke inzet van markt en overheid om dit bijzondere moment in de geschiedenis van de kerkgebouwen als katalysator te gebruiken voor het realiseren van andere beleidsdoelen en het oplossen van maatschappelijke problemen.

Kerken zijn ijkpunten in het landschap en hebben voor veel inwoners van dorpen en steden een historische waarde. Het zijn plekken waar generatie op generatie is getrouwd, gedoopt en lief en leed is gedeeld. Weinig mensen staan indifferent tegenover deze vaak iconische gebouwen. Veel kerkgebouwen hebben een beschermde status. Inmiddels loopt het kerkbezoek sterk terug en komen veel kerkgebouwen leeg te staan of zijn zij op zoek naar aanvullend gebruik. Investeringen in onderhoud en beheer vallen stil en daarmee verkleinen eigenaren de kans op een toekomstig gebruik en duurzame instandhouding van hun kerkgebouwen.  

Dringend vervolg nodig op kerkenvisies
‍De Rijksdienst voor Cultureel erfgoed heeft deze trend en de waarde van religieus erfgoed in 2018 vertaald in een zogenaamde decentralisatie-uitkering voor gemeenten voor het opstellen van een kerkenvisie. In de afgelopen jaren zijn er in Nederland circa 220 kerkenvisies gemaakt. Dat is 70% van de Nederlandse gemeenten. Daarmee is een goed beeld verkregen van de kerkgebouwen en hun toekomst. Geconcludeerd kan worden dat er enerzijds een hoge waarde aan het religieuze erfgoed wordt toegekend, en anderzijds dat voor veel kerken de toekomst onzeker is. Niet alleen het kerkbezoek neemt af, maar ook het aantal vrijwilligers en de organisatiekracht lopen sterk terug. Dit alles had moeten leiden tot een “call to action” bij de gemeenten en kerkeigenaren, maar helaas blijkt uit de praktijk dat een groot deel van deze visies in de gemeentelijke bureaulades terecht komt, zonder dat er gehandeld wordt. Bij gemeenten is weinig geld beschikbaar voor erfgoed en ook de ambtelijke capaciteit is veelal onvoldoende om nieuwe initiatieven op te pakken. Maar wat gaan we dan doen met alle kennis uit de kerkenvisies?

COUP heeft aan 20% (44) van alle kerkenvisies meegewerkt en tijdens dat traject met circa 350 kerkbesturen over de toekomst van meer dan 1100 kerkgebouwen gesproken. Uit die kerkenvisies blijkt dat circa 67% van de kerken op dat moment nog in religieus gebruik is. Geabstraheerd naar Nederlandse schaal zijn er nog grofweg 4700 kerken in religieus gebruik. De conclusie uit de kerkenvisies is dat circa 20% van de nog in religieus gebruik zijnde kerken op zeer korte termijn (tussen nu en 5 jaar) leeg komt te staan. Voor nog eens 30% geldt dat dit binnen 10 jaar waarschijnlijk ook het geval zal zijn.

‍

‍

Vertaald naar de landelijke context dan betekent dat dat er ongeveer 2350 kerken leegkomen of op zoek gaan naar een nieuwe (extra) invulling de komende 10 jaar. Van die 2350 gebouwen zijn ongeveer 1300 (55%) monumentaal of behoudens waardig.

Private investeringen nodig
‍Dat impliceert (uitgaande van alleen de monumentale kerken en uitgaande van een investering van 2 miljoen euro per kerkgebouw voor restauratie, verduurzaming en transformatie) een investering van minimaal 2,6 miljard euro. Maar ook niet beschermde gebouwen kunnen zeer waardevol zijn om te behouden. De beschikbare subsidies kunnen deze opgave niet financieren. Er zal dus ook gewerkt moeten worden met private investeringen. Dat is het scharnierpunt tussen de gemeenten die herbestemmingen planologisch mogelijk maken en de markt die ruimte ziet voor nieuwe ontwikkelingen.

Peter Oussoren stelt: “Een pro-actieve houding van gemeenten is een belangrijke sleutel voor succes. Die houding wordt gerechtvaardigd door de afgeronde kerkenvisies. Het aantal kerkgebouwen wat een herbestemming of een bijbestemming zal moeten krijgen is onvoorstelbaar groot. Gemiddeld gaat deze opgave in Nederland  de komende 10 jaar over 4 kerken per week.
‍

“Het is een grote kans om investeringen in religieus erfgoed deels te laten renderen voor andere beleidsdoelen en andersom.”

Tegelijkertijd is er behoefte aan ruimte. Ruimte voor maatschappelijke functies , zorg, energie opwekking of -opslag, sport, ontmoeting of wonen. De leefbaarheid van kernen in krimpgebieden staat onder druk. In de Randstad is ruimte sowieso een schaars goed. Met een in de komende jaren beschikbaar vloeroppervlak van circa 750.000 m2 vormen de kerken een belangrijke spil in deze zoektocht naar ruimte en dynamiek. Ook in het kader van circulair en duurzaam ontwikkelen is de herbestemming van kerken een must. Het is een grote kans om investeringen in religieus erfgoed deels te laten renderen voor andere beleidsdoelen en andersom.”

Fonds voor religieus erfgoed
‍Als een van de oplossingen van het bovenstaande vraagstuk werkt COUP het komende jaar verder aan de oprichting van een fonds voor religieus erfgoed waarin private en publieke partijen kunnen deelnemen. Oussoren: “Wij spreken daarover met de kerken, provincies, de RCE, investeerders, Het Nationaal Restauratiefonds en erfgoedspecialisten. Het fonds verwerft kerken, ontzorgt en zoekt samen met de kerkbesturen naar passende en waardige bij- en herbestemmingen."

Rapport Religieus Erfgoed
COUP publiceert de cijfers en achtergronden uit de gesprekken met de vele kerkeigenaren uit de gemaakte kerkenvisies en een generiek beeld van de stand van het religieus erfgoed in Nederland in het Rapport Religieus Erfgoed. Dit rapport zal begin 2025 beschikbaar zijn. Mail ons alvast uw interesse voor de toezending van de publicatie via info@coup-group.com.